تاریخ مدارس علمیه مشهد با تاریخ حرم مطهر رضوی گره خورده است و نخستین مدارس در جوار بارگاه مطهر امام هشتم(ع) بنا شده‌اند.

مدرسه میرزاجعفر، مدرسه خیرات‌خان، مدرسه بالاسر، مدرسه پریزاد، مدرسه دودر و… اقمار علمی درخشانی بوده‌اند که در طول قرن‌ها گرد مشهد شمس‌الشموس می‌گردیدند و کهکشان راه شیعی را پرنورتر می‌کردند.

هرچند عمده این مدارس علمیه در طول زمان و با گسترش فضای زیارتی حرم مطهر رضوی تخریب شده یا تغییر کاربری داده‌اند و مدارس جدید در مدار دورتری فضای خارج از حرم مطهر رضوی شکل گرفته‌اند، اما برجستگی علمی عالم آل‌محمد(ع) سبب شده حرم مطهر رضوی همچنان مرکزیت علمی خود را حفظ کند و این پویایی علمی حتی در محیط حرم مطهر نیز جاری باشد.

قصه مدارس علمیه قلب حرم مطهر

مدارس علمیه قدیمی واقع در حرم مطهر رضوی، تاریخی از دوران تیموریان تا صفویه و قاجاریه را روایت می‌کنند. اما عمده این مدارس از بین رفته‌اند و اثری از آن‌ها باقی نمانده است. برخی از مدارس باقی مانده همچنان به عنوان مرکز علمی‌آموزشی فعالیت می‌کنند و برخی کاربری‌های تبلیغی پیدا کرده‌اند.

مدرسه بالاسر، در ناحیه بالاسر ضریح حضرت رضا(ع) قرار داشت و به همین دلیل بدین نام شهرت یافته بود. مدرسه‌ای که در عهد تیموری بنا شده بود، صحن کوچکی با چهار ایوان و ۲۱حجره در دو طبقه برای سکونت طلاب داشت. امروزه اثری از این مدرسه به جا نمانده و در توسعه حرم مطهر رضوی به دارالولایه ملحق شده است.

مدرسه مستشاریه در شمال غربی صحن انقلاب و متصل به مدرسه میرزاجعفر، پشت ایوان عباسی قرار داشت و در سال ۱۳۵۴شمسی به‌منظور توسعه و بازسازی اطراف حرم مطهر رضوی تخریب شد.

مدرسه خیرات خان و مدرسه میرزاجعفر، دو مدرسه‌ای هستند که در ضلع شرقی حرم منور امام رضا(ع) قرار دارند و کاربری علمی و آموزشی خود را حفظ کرده‌اند. از ادغام دو مدرسه میرزا جعفر و خیرات‌خان همراه با افزایش ساختمان‌های جدید، دانشگاه علوم اسلامی رضوی تأسیس شد.

مدرسه پایین‌پا یا سعدیه، واقع در جنوب صحن جدید حرم مطهر امام رضا(ع) و شرق مسجد گوهرشاد، متصل به مقبره شیخ بهایی قرار داشت که در جریان ساخت فلکه اطراف حرم منور در سال ۱۳۰۷شمسی خراب شد. مدتی بعد کتابخانه، موزه آستان قدس و صحن موزه (صحن یا رواق امام(ره)) در محل سابق این مدرسه ایجاد شد.

مدرسه علی‌نقی میرزا که در دوره قاجار بنا شده بود در مرکز مجموعه حرم مطهر رضوی قرار داشت و از سه حجره صحن آزادی، درهایی به حیاط مدرسه گشوده می‌شد. این مدرسه در سال1342 شمسی پس از مسقف شدن حیاط آن، به رواق دارالذکر تبدیل شد.

مدرسە پریزاد از بناهای قرن نهم و آثار باستانی عهد تیموریان است که در جنوب‌غربی حرم مطهر قرار دارد و تاکنون چندین بار مرمت شده، ولی سازە اصلی آن همچنان پابرجاست. کارکرد مدرسه نیز گرچه تغییر کرده، ولی به عنوان مرکز پاسخ‌گویی به سؤالات دینی و حلقه‌های معرفت همچنان در حال خدمات علمی است.

مدرسە دودر در جنوب غربی حرم مطهر و روبه‌روی مدرسە پریزاد واقع است و یادگار دورە تیموریان به‌شمار می‌رود. این بنا درحال حاضر با عنوان دارالقرآن الکریم به منظور فعالیت‌های متنوع قرآنی بهره‌برداری می‌شود.

اما قصه مدارس علمیه واقع در حرم مطهر رضوی در تاریخ متوقف نمانده و در عصر حاضر نیز به شکل‌های مختلفی ساری و جاری شده است. دانشگاه رضوی، مدرسه علمیه گوهرشاد، دارالعلم رضوی و مدرسه فقاهت، امتداد جریان تاریخی علم‌آموزی در جوار عالم آل‌محمد(ع) هستند.

نخستین مجموعه با رویکرد تلفیقی حوزوی‌دانشگاهی

دانشگاه رضوی نخستین مجموعه با رویکرد تلفیقی حوزوی‌دانشگاهی در ایران است که ایده‌اش با پیشنهاد شهید بهشتی و برنامه‌ریزی شهید باهنر ایجاد شد. اما همت تولیت فقید آستان قدس رضوی مرحوم آیت‌الله واعظ طبسی(ره) بود که این نهال علمی را در سال ۱۳۶۳ شمسی در جوار حرم مطهر رضوی نشاند.

مجموعه‌ای برآمده از دو مدرسه قدیمی و باسابقه «میرزاجعفر» و «خیرات‌خان» که در سال 1374 اساسنامه‌اش در شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب رسید و برنامه آموزشی آن نیز در شورای عالی برنامه‌ریزی وزارت علوم تأیید شد.

این دانشگاه با تأکید بر اصالت حوزوی و با رسالت تربیت فقیه، مبلغ، محقق و مدرس در رشته‌های مختلف علوم اسلامی و انسانی، به جذب و تربیت طلبه دانشجویان در سه مقطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا اهتمام دارد.

اقتصاد، حقوق، زبان و ادبیات عرب، علوم قرآن و حدیث، فقه و مبانی حقوق اسلامی، فلسفه و کلام اسلامی، تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی و جامعه‌شناسی ازجمله رشته‌های مقطع کارشناسی دانشگاه است و دانشجویان کارشناسی ارشد نیز در شاخه‌های تخصصی حقوق، علوم قرآن و حدیث، فقه، زبان و ادبیات، اقتصاد، فلسفه و کلام اسلامی و... تحصیل می‌کنند.

در فهرست رشته‌های تخصصی این دانشگاه، عناوینی مثل بانکداری اسلامی، تاریخ و تمدن ملل اسلامی، فقه و حقوق وقف، تبلیغ و ارتباطات دینی، دانش اجتماعی مسلمین و... را هم می‌توان دید.

دانشجویان دانشگاه علوم اسلامی رضوی همزمان با تحصیل در دانشگاه، همه دروس حوزه علمیه را نیز می‌گذرانند و پس از پایان تحصیل، هم مدرک دانشگاهی مورد تأیید وزارت علوم و هم دانشنامه علمی حوزه علمیه را دریافت خواهند کرد.

مدرسه علمیه‌ای در جوار مسجد فیروزه‌ای

مدرسه علمیه مسجد گوهرشاد در سال‌های اخیر ایجاد شده تا حرم مطهر عالم آل‌محمد(ع) بیش از پیش به محیط فعالیت علمی و فقهی تبدیل شود. این مدرسه علمیه در مقطع تحصیلی سطح ۲ و ۳ حوزه علمیه برادران فعال است. بهره‌مندی از فضای معنوی حرم مطهر رضوی و دو کتابخانه غنی مسجد گوهرشاد و کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی واقع در حرم مطهر،  از مزایای ویژه این مدرسه علمیه است.

دارالعلم رضوی و احیای مدارس حرم مطهر

ایده برگزاری مدرسه علمی فصلی «دارالعلم» با هدف رونق بخشیدن به حضور علمی و مباحثات طلاب و اساتید حوزه علمیه سراسر کشور در صحن و سرای بارگاه امام رضا(ع) و افزایش سطح تعاملات و ارتباطات طلاب و دانشوران حوزوی طراحی شد.

با توجه به تأکیدات تولیت آستان قدس رضوی مبنی بر احیای مدارس علمیه موجود در حرم مطهر رضوی، همکاری متقابل مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان و آستان قدس رضوی به ایجاد مدرسه علمی تابستانه با عنوان «دارالعلم» در حرم مطهر امام رضا(ع) انجامید.

این مدرسه فصلی در قالب سه مدرسه علمی «فقه و اصول»، «کلام و فلسفه» و «ادبیات و تفسیر» ایجاد شد و در نخستین دوره با حضور 300نفر از طلاب نخبه سطح4 و اساتید برجسته حوزه‌های علمیه سراسر کشور در مدرسه میرزا جعفر در جوار حرم مطهر امام رضا(ع) کار خود را آغاز کرد.

درس خارج القایی، درس اخلاق، نشست‌های علمی، کرسی‌های علمی‌ترویجی، مناظرات علمی و گعده‌های آزاد طلبگی با حضور اساتید برجسته حوزه از برنامه‌های این اعتکاف علمی است.

تمدن نوین اسلامی با رویکرد فقهی

مدرسه فقاهت عالم آل‌محمد(ع) عهده‌دار آموزش‌هایی در بالاترین سطح علمی حوزه‌های علمیه است و در واقع دوره 10ساله فوق‌تخصصی یا سطح ۵ حوزه را پایه‌ریزی می‌کند. بنابراین پایان دست‌کم چهار سال درس خارج و قبولی در مصاحبه علمی از جمله شرایط تحصیل در این مدرسه است.

این مرکز عالی علمی در محل مدرسه تاریخی خیرات‌خان و حریم حرم مطهر امام رضا(ع) با اصالت حوزوی و تأکید بر سنت‌های کارآمد حوزه ایجاد شده و هدفش پاسخ‌گویی به دغدغه‌های رهبر معظم انقلاب در زمینه تحول در حوزه علمیه و تربیت نیروی کارآمد و متخصص برای پاسخ به نیازهای فزاینده نظام در عرصه‌های مختلف بوده است.

مدرسه عالی فقاهت به دنبال تدوین نرم‌افزار تمدن نوین اسلامی با رویکرد فقهی است و تلاش می‌کند به عنوان یک نهاد اصیل حوزوی برای رسیدن به اجتهاد تمدن‌ساز، پاسخگوی نیازهای جامعه اسلامی باشد.

در همین راستا حلقه‌های اجتهادی روزآمدی برای این مرکز پیش‌بینی شده است؛ حلقه‌هایی مثل «اموال و عقود»، «فقه تعلیم و تربیت»، «فقه‌الاجتماع»، «فقه‌الجزا»، «فقه سیاست»، «فقه وقف»، «فقه خانواده» و «فقه بین‌الملل».

مدرسه فقاهت با رویکرد مسئله‌محوری و تربیت مجتهد در دانش‌های مختلف حوزوی تأسیس شده و برنامه‌های آموزشی ویژه‌ای نیز برای طلاب مستعد دارد: تدریس خارج فقه عمومی و تخصصی با روش چندضلعی، بهره‌مندی از استادان هدایتگر در مسیر تفقه، برگزاری کارگاه‎‌های تمرین اجتهاد با رویکرد مسئله‌محور، استفاده از برنامه‌های آموزشی‌پژوهشی به صورت شخص‌محور و تخصصی.

خبرنگار: محمد ولیان‌پور